Đất, từ lâu đã trở thành một phần không thể thiếu trong đời sống con người và nền văn minh. Từ những dòng chữ đầu tiên được khắc trên tấm đất sét, đến việc nước được đựng trong các bình đất nung, đất đã ghi dấu ấn sâu sắc trong lịch sử phát triển của loài người. Nó không chỉ là nền tảng vững chắc cho các công trình kiến trúc mà còn là kho chứa đựng các manh mối văn hóa của quá khứ, giúp các nhà khảo cổ khám phá những câu chuyện xưa cũ. Đất đóng vai trò quan trọng trong việc duy trì mạng lưới sự sống, cung cấp tài nguyên cho thực phẩm, chất xơ, nhiên liệu sinh học và thậm chí là dược phẩm chức năng. Hãy cùng Xuân Nông tìm hiểu về các yếu tố hình thành đất ngay nhé!
Đất là gì? Có vai trò như thế nào?
Theo tiêu chuẩn chương trình cốt lõi (2013) của 26 tiểu bang Hoa Kỳ, đất đóng vai trò quan trọng trong tất cả các lĩnh vực khoa học: Khoa học vật lý, khoa học sự sống, khoa học trái đất và không gian, cũng như kỹ thuật và công nghệ. Đất là một hỗn hợp phức tạp của khoáng chất, nước, không khí và chất hữu cơ. Nó còn chứa đựng vô số sinh vật vi mô, phân hủy từ các sinh vật sống trước đó. Đất chính là "Lớp da của trái đất" Và có khả năng hỗ trợ sự sống của thực vật, duy trì sự sống trên hành tinh này.
Đất, theo định nghĩa chính thức trong Thuật ngữ khoa học đất của Hiệp hội khoa học đất Hoa Kỳ, là:
1. Khoáng vật hoặc vật liệu hữu cơ rời rạc trên bề mặt trái đất đóng vai trò là môi trường tự nhiên cho sự phát triển của thực vật trên cạn.
2. Khoáng vật hoặc vật liệu hữu cơ rời rạc trên bề mặt trái đất đã chịu và cho thấy tác động của các yếu tố di truyền và môi trường của: khí hậu (bao gồm tác động của nước và nhiệt độ), và vĩ mô và vi sinh vật, được điều kiện hóa bởi địa hình, tác động lên vật liệu gốc trong một khoảng thời gian.
Đất hình thành như thế nào?
Quá trình hình thành đất, còn gọi là "Pedogenesis", là sự tương tác giữa các yếu tố môi trường và các quá trình tự nhiên diễn ra theo thời gian. Trong quá trình này, các vật liệu địa chất trên bề mặt trái đất sẽ bị phong hóa và biến đổi, tạo ra các lớp đất có đặc điểm khác nhau. Có 5 yếu tố chính tác động đến quá trình hình thành đất:
1. Đá mẹ
Đá mẹ, hay vật liệu gốc, là yếu tố quan trọng trong sự hình thành đất, cung cấp các khoáng chất và thành phần cơ bản. Quá trình phong hóa diễn ra dưới tác động của môi trường và sinh vật, phá vỡ đá mẹ thành các hạt nhỏ hơn, hình thành đất qua ba quá trình chính: Phong hóa cơ học, hóa học, và sinh học.
Phong hóa cơ học: Đá mẹ bị phá vỡ bởi nhiệt độ, gió, nước và các sinh vật.
Phong hóa hóa học: Khoáng chất trong đá mẹ bị biến đổi hoặc hòa tan bởi nước và axit.
Phong hóa sinh học: Sinh vật, như vi khuẩn và rễ cây, tiết ra chất hóa học phá vỡ đá.
Ảnh hưởng của đá mẹ đến đất
Thành phần khoáng chất: Đá mẹ quyết định khoáng chất của đất. Ví dụ, đất từ đá granit chứa nhiều cát, còn đá bazan tạo đất giàu dinh dưỡng.
Độ ph: Đá vôi tạo đất kiềm, trong khi đá granit tạo đất axit.
Kết cấu đất: Đá mẹ ảnh hưởng đến kết cấu đất, từ đất cát (thoát nước tốt) đến đất sét (giữ nước tốt).
Các loại đá mẹ và đất hình thành
Đá vôi: Tạo đất giàu canxi, kiềm, thoát nước tốt.
Đá bazan: Tạo đất giàu dinh dưỡng, kết cấu mịn.
Đá granit: Tạo đất nhiều cát, thoát nước cao nhưng nghèo dinh dưỡng.
Đá phiến sét: Tạo đất mịn, giữ nước tốt.
2. Yếu tố khí hậu
Nhiệt độ và lượng mưa
Nhiệt độ và lượng mưa là hai yếu tố quan trọng ảnh hưởng đến quá trình phong hóa của vật liệu gốc, qua đó tác động trực tiếp đến các đặc tính của đất như thành phần khoáng chất và hàm lượng chất hữu cơ. Nhiệt độ ảnh hưởng đến tốc độ của các phản ứng hóa học: Khi nhiệt độ tăng cao, các phản ứng diễn ra nhanh hơn, và biến động nhiệt độ góp phần vào phong hóa vật lý của đá.
Lượng mưa kiểm soát chuyển động của nước trong đất, từ đó ảnh hưởng đến quá trình vận chuyển và tích tụ các chất dinh dưỡng và khoáng chất. Ở miền Bắc Việt Nam, khí hậu nhiệt đới gió mùa tạo ra sự khác biệt rõ rệt về lượng mưa theo mùa. Vào mùa mưa, lượng nước lớn làm tăng tốc độ phong hóa, khiến các chất dinh dưỡng bị rửa trôi nhiều hơn ở các vùng đồi núi, tạo ra đất nghèo dinh dưỡng. Trong khi đó, vào mùa khô, quá trình phong hóa diễn ra chậm lại và đất có thể tích tụ khoáng chất, đặc biệt ở các vùng đồng bằng.
Sự thoát hơi nước
Bốc hơi và thoát hơi nước từ cây trồng là những yếu tố quan trọng ảnh hưởng đến lượng nước có sẵn trong đất. Khi nhiệt độ không khí tăng cao, tốc độ thoát hơi nước cũng tăng, làm giảm lượng nước di chuyển qua đất. Những khu vực có lượng thoát hơi nước lớn thường có điều kiện khô hạn hơn, hạn chế quá trình hình thành đất. Ở Minnesota, khu vực phía Tây Nam có hiện tượng thoát hơi nước cao nhất, trong khi khu vực phía Đông Bắc có lượng thoát hơi nước thấp hơn.
3. Sinh vật và thảm thực vật
Sinh vật trong đất
Các sinh vật sống trong đất, từ vi khuẩn cho đến các loài động vật nhỏ như chuột gopher, đều góp phần vào quá trình hình thành đất. Ví dụ, vi sinh vật trong đất giúp thúc đẩy các phản ứng hóa học và tiết ra các chất hữu cơ, làm tăng khả năng thẩm thấu nước. Ngược lại, các loài như chuột gopher có thể làm chậm quá trình này bằng cách đào bới và trộn lẫn các lớp đất.
Thảm thực vật
Loại thảm thực vật bao phủ bề mặt đất cũng có vai trò quan trọng trong quá trình hình thành đất. Ở Minnesota, có hai hệ sinh thái chính là rừng và đồng cỏ. Đất hình thành dưới tán rừng thường phong hóa nhiều hơn vì rừng mọc ở những vùng có lượng mưa cao, với sự chuyển động lớn của nước qua đất và hàm lượng chất hữu cơ thấp. Ngược lại, đất ở đồng cỏ nhận được ít lượng mưa hơn, nhưng có hàm lượng chất hữu cơ cao hơn và tích tụ sâu hơn.
4. Địa hình
Độ dốc và hướng
Độ dốc của địa hình ảnh hưởng đến sự tích tụ hoặc xói mòn đất. Đất bằng phẳng thường phát triển tốt nhất do ít bị xói mòn hoặc lắng đọng thêm vật liệu. Hướng dốc, hay còn gọi là hướng la bàn, quyết định mức độ tiếp xúc với ánh sáng mặt trời và ảnh hưởng đến sự bốc hơi nước cũng như nhiệt độ đất. Ở phía Bắc, đất thường có nhiều nước hơn, nhiệt độ mát hơn và quá trình phong hóa chậm hơn, trong khi đất ở phía nam có nhiệt độ ấm hơn và bốc hơi nước nhiều hơn.
Đất theo chuỗi catena
Một chuỗi catena là tập hợp các loại đất khác nhau theo độ sâu mực nước ngầm trên một cảnh quan. Chúng có thể bao gồm các loại đất từ đỉnh, vai, sườn dốc đến chân dốc. Đất ở đỉnh thường có thoát nước tốt và ít bị ảnh hưởng bởi mực nước ngầm, trong khi đất ở chân dốc thường kém phát triển do bị xói mòn và tích tụ thêm vật liệu.
5. Thời gian
Thời gian là yếu tố quan trọng cuối cùng trong quá trình hình thành đất. Theo thời gian, các yếu tố khí hậu, sinh vật, địa hình và vật liệu gốc tương tác và biến đổi đất.
Tuy nhiên, tốc độ lão hóa của đất phụ thuộc vào cường độ của các yếu tố khác như hàm lượng vôi, thạch anh, sét trong vật liệu gốc, cũng như lượng mưa, nhiệt độ và độ dốc địa hình. Những yếu tố như xói mòn, độ ẩm thấp và mực nước ngầm cao đều làm chậm quá trình phát triển đất.
Với những yếu tố khoa học trên, có thể thấy rằng, đá mẹ, khí hậu, sinh vật, địa hình và thời gian đóng vai trò quan trọng và phức tạp trong việc hình thành và phát triển đất.
Từ khóa: các nhân tố hình thành đất lớp 6, trong các nhân tố hình thành đất nhân tố nào quan trọng nhất vì sao, trình bày các nhân tố hình thành đất ngắn gọn, có mấy nhân tố hình thành đất, nếu các nhân tố hình thành đất nhân tố nào là quan trọng nhất, quá trình hình thành đất, ví dụ về các nhân tố hình thành đất, vai trò của các nhân tố hình thành đất.
BTV/Cử nhân. Huỳnh Nha
(Sưu tầm)
